Transparantisme

Jarenlang heb ik me vol overgave ingezet voor meer transparantie in onze branche. Gelukkig was ik zeker niet de enige en de missie is geslaagd. Je kunt met enige zelfverzekerdheid poneren, dat de goede doelensector wel eens een van de meest transparante ‘bedrijfstakken’ van ons land zou kunnen zijn. Dat mag ook weleens gezegd worden! Zou overigens een mooi statement zijn voor Jan van Berkel (de kersverse voorzitter van Goede Doelen Nederland), in zijn komende media-optredens. Een statement dat afscheid neemt van de ‘sorry-dat-we-bestaan-uitstraling’ die onze wereld nog steeds met zich meedraagt.
 
En toch. De laatste tijd bekruipt me een wat unheimisch gevoel. Het transparantisme is aan het doorslaan. Er komen mediaverzoeken binnen (alhoewel, ze lijken soms meer op gerechtelijke ingebrekestellingen…), die op bonnetjesniveau verantwoording vragen over declaraties. En ja, de sector gaat daar snel in mee. Inmiddels is dat al niet meer genoeg. Het volgende interview zou zomaar kunnen gaan plaatsvinden: ‘Met wie heeft u daar een loempia gegeten? Wat was het gespreksonderwerp? Waarom wilt u daar niets over zeggen? Heeft u soms wat te verbergen? U bent niet transparant!’
 
En het gaat verder, ook op andere manieren. Zelfverklaarde managementgoeroes vinden dat bestuurders hun agenda’s openbaar moeten maken voor hun medewerkers (‘je krijgt alleen vertrouwen als je volledig open bent’). Het is een glijdende schaal. Een glijdende schaal die over méér gaat dan privacy alleen.
 
Die glijdende schaal kon ik echter nog niet zo goed duiden. Tot ik de column Eis maar eens inzage in de sms’jes van uw partner van Christiaan Weijts in het NRC las. Een geniale column, die me deed beseffen dat het over vertrouwen gaat. Permitteer me dat ik er ruimhartig uit citeer: ‘Eis vanavond eens inzage in alle sms’jes van je partner, verhoor hem of haar en je zult merken hoe opvallend snel het vertrouwen en daarmee de bodem onder je hele relatie wegklettert. Controle is uiteraard geen overtreffende trap maar juist het exacte tegendeel van vertrouwen.’
 
‘Grotere transparantie geeft niet méér vertrouwen maar wel een stuk minder. In een totaal transparante samenleving, waar iedereen iedereen kan controleren, is vertrouwen betekenisloos geworden. Vertrouwen wil juist zeggen: ik weet niet wat je doet, maar ik ga ervanuit dat je het juiste doet en ik geef jou dus de bewegingsvrijheid om naar eigen inzicht te handelen.’
 
‘De klassieke deugd van oprechtheid is kwakkelende, maar het medicijn tegen dat morele verval moet toch juist geen wantrouwig totalitarisme zijn? Hoe transparanter de samenleving, hoe overbodiger ook eerlijkheid en oprechtheid worden. In een totaal transparante wereld zijn ook die immers totaal betekenisloos. Doorgeslagen transparantie vernietigt zowel het vertrouwen als de oprechtheid.’
 
Tot zover, Christiaan Weijts. Applaus.
 
Nog niet zo lang geleden verscheen de roman De Cirkel van Dave Eggers, een internationale bestseller. Een veel geprezen boek over een softwarebedrijf dat op een sektarische wijze functioneert en transparantie en het ranken van individuen op basis daarvan centraal stelt. Dat leidt tot corporate-slogans als ‘privacy is diefstal’, ‘alles wat gebeurt moet openbaar zijn’ en ‘geheimen zijn leugens’. Een fascinerend en visionair boek. In de reviews werd het boek zeer gewaardeerd, ware het niet dat recensenten het vooral beschouwden als beangstigende en beklemmende science fiction. George Orwell’s 1984 revisited. Ver weg van de hedendaagse realiteit dus.
 
Of toch niet? Lees deze onthullende reportage van Marije Vlaskamp in De Volkskrant maar eens. Een opzienbarend relaas over hoe de Chinese regering bezig is een landelijk ‘Sociaal Krediet Systeem’ in te voeren, waarbij aan iedere burger een score voor zijn gedrag wordt toegekend. Dit is een ideologische operatie, het nastreven van honderd procent transparantie, om een nieuw soort burger te creëren.
 
De Cirkel lijkt model te hebben gestaan voor dit systeem dat de Chinezen in 2020 willen invoeren. Het is het geloof dat totale openheid de wereld beter kan maken. In het boek moet iedereen alles en voortdurend met elkaar delen en wordt iedereen permanent door iedereen beoordeeld. Dat telt op tot een score, die volgens Vlaskamp, wonderlijk veel lijkt op het cijfer dat de Chinezen aan elke burger willen hangen. De Cirkel is dus geen science fiction…
 
Het boek beschrijft op een literaire wijze hoe transparantie onsmakelijke groepsdruk wordt. Weijts vatte dat in zijn column als volgt samen: ‘Wie vanaf nu nog weigert zich te onderwerpen aan de oproep tot totale zichtbaarheid staat direct onder verdenking. Zo verandert een vertrouwenssamenleving langzaamaan in eentje van verdachtmaking, wantrouwen en achterdocht.’
 
Het wordt tijd dat we eens goed gaan nadenken over het concept transparantie!
 
Nog een kleine nabrander. Er bestaat toenemende, maatschappelijke weerstand tegen de snel uitdijende administratieve verantwoordingslast. Vooral in zorg en onderwijs laken beroepsuitoefenaren, media, politici, bestuurders en ‘afnemers’ dit. ‘Geen tijd meer voor het genezen van patiënten, omdat de administratie op orde moet zijn.’ Een merkwaardige paradox, want juist deze regelreflex komt voort uit de roep om transparantie. Inderdaad, datgene waar bijvoorbeeld politici en media om vragen. Het leven wordt er niet gemakkelijker op…