Hoezo corrupt?

Corruptie schaadt Afrika, maar overdreven percepties van corruptie doen dat ook. We moeten verder kijken dan het nieuws. 
 
Dit najaar hoop ik te promoveren op een onderzoek naar de manier waarop westerse kranten schrijven over armoede in ontwikkelingslanden. En nu ben ik op vakantie in Malawi. Omdat het bloed kruipt waar het niet gaan kan, is mijn favoriete bezigheid het lezen van de Malawiaanse kranten.

Elke dag staan de kolommen vol schandaalverhalen waarvan de haren je te berge rijzen. Energiemaatschappij ESCOM heeft stiekem de kas gespekt van de regeringspartij. Verplegend personeel steekt tijdens weekenddiensten betalingen van patiënten in eigen zak. En de minister van landbouw wordt verdacht van het affakkelen van zijn eigen ministerie om een louche deal te verhullen. Na een week Malawiaans nieuws kun je maar één conclusie trekken: dit land is door en door corrupt.     
 
Maar nu komt een bekentenis: ik kom al meer twintig jaar in Malawi en heb nog nooit corruptie meegemaakt. Bijna elke dag houdt de verkeerspolitie me aan, altijd mag ik gewoon doorrijden. Visums verlengen, perskaarten krijgen, een auto verkopen - nooit heb ik een briefje onder tafel hoeven schuiven. Wellicht ben ik als blanke westerling minder de pineut dan een arme Malawiaan. Maar toch zet het me aan het denken: waarom spoort wat ik in de krant lees niet met mijn eigen ervaring? Hoe erg is de corruptie nu echt?
 
Dertien procent
Ik steek mijn licht op bij de Afrobarometer, een groot onderzoek van Transparency International in zeventien Afrikaanse landen. Transparency vroeg aan mensen of ze afgelopen jaar te maken hadden gehad met politie, ziekenhuis of een andere instantie. En zo ja, of ze hadden betaald voor een dienst die gratis had moeten zijn. In Malawi had dertien procent dat gedaan. Dat kun je veel vinden of niet, maar op grond van wat ik in de krant lees, had ik verwacht dat het meer was.
 
Mijn gevoel wordt bevestigd door politicoloog Boniface Dulani van de Universiteit in Zomba, die ik een paar weken later spreek. Hij was verantwoordelijk voor het Malawiaanse deel van het onderzoek: ‘Wanneer je afgaat op de media zou je denken dat tachtig procent van de mensen bribes betaalt. Dat is dus veel minder. De perceptie van corruptie blijkt veel groter dan de alledaagse werkelijkheid.’
 
Europa
Helaas blijft perceptie van een notoir corrupt Afrika niet in Afrika hangen. Die perceptie reist ook door naar ons. Europese nieuwsmakers halen hun ideeën immers ook uit Afrikaanse kranten. En ook zij zijn, net als hun Afrikaanse collega’s, erop gespitst om misstanden bloot te leggen.
 
In mijn eigen promotieonderzoek naar de westerse berichtgeving over armoede in Afrika zag ik al dat een op de drie krantenartikelen een link legt met zelfzuchtige leiders, corruptie of falend bestuur. Geen wonder dat westerse lezers sceptisch zijn over ontwikkelingshulp en dat ze denken dat alle geld naar Afrika in rook opgaat. Niet minder dan twee op de drie Britten en Fransen denken dat het meeste ontwikkelingsgeld verloren gaat door corruptie. In Nederland zal het beeld niet veel anders zijn.
 
Keerzijde
Daarmee heeft de constante focus op corruptie in Afrika een keerzijde waar maar amper aandacht voor is: overtrokken percepties van corruptie zijn ook schadelijk voor Afrika. Het houdt om te beginnen bedrijven tegen om in Afrikaanse landen te investeren: ondernemers denken al snel dat je met al die corruptie daar toch geen winst kunt maken. Zo laten ze kansen liggen om zichzelf en dit continent economisch vooruit te helpen. Het maakt, vervolgens, dat goede doelen bij voorbaat met een boog om Afrikaanse overheden heen lopen: ze zijn toch niet te vertrouwen. Ten slotte weerhoudt het donateurs ervan genereus aan Afrika te geven: het geld komt toch niet goed terecht. Daardoor loopt Afrika tal van kansen mis waar heel veel mee bereikt had kunnen worden.
 
Enerzijds vallen Afrikaanse journalisten te prijzen: zij doen in moeilijke omstandigheden fantastisch werk, ze houden het onrecht van corruptie op de agenda en voorkomen daarmee wellicht erger. Maar ze zouden er ook goed aan doen wanneer ze onderzoeken als die van Transparency International zouden gebruiken de omvang van de corruptie enigszins te relativeren.
 
Tegelijkertijd zou het Europese journalisten, investeerders, goede doelen en donateurs sieren wanneer ze verder kijken dan het Afrikaanse nieuws lang is. Nieuws verschaft ons geen kloppend wereldbeeld, ook nieuws over Afrikaanse corruptie niet.
 
Intussen verheug ik me hier weer op de krant van morgen.